Hoe kunnen wij als culturele organisatie een bijdrage leveren aan de samenleving in deze ongekende crisis?

'Why there is no solution? We Are Here' - 'The Homeless Quarantine' series

Hoe kunnen wij als culturele organisatie een bijdrage leveren aan de samenleving in deze ongekende crisis?

Het zijn vragen die culturele instellingen zichzelf ongetwijfeld hebben gesteld het afgelopen jaar: wie zijn we? Wat doen we? En hoe moet onze rol veranderen op het moment dat de wereld dat doet?

Dit artikel reflecteert op onze eigen praktijken tijdens de pandemie en hoe deze activiteiten hebben bijgedragen aan de vorming van het curatoriële concept van Drawing Stories, een samenwerkingsproject met het Amsterdam Museum. Ook wordt er ingegaan op kwesties die we willen blijven aankaarten in deze tijden van onzekerheid.

Tekst: Emily S. J. Lee
July 2020

Medio maart 2020 moesten we plots geplande evenementen aflasten en uitstellen, tentoonstellingslocaties sluiten en tijdelijke sluitingen aankondigen zonder te weten wanneer we weer open zouden kunnen gaan. Hoewel het moeilijk was om alles wat er gebeurde te verwerken, probeerden we, net als veel andere organisaties, onszelf te herpakken en alsnog – voorzichtig – actie te ondernemen.

De veerkracht, veelzijdigheid en creativiteit van onze collega’s heeft geleid tot de ontwikkeling van het omzetten van bestaande naar digitale programma’s. Het team heeft tijd en energie gestoken in het creëren van online leesgroepen met onderzoekers, het filmen van virtuele tentoonstelling-rondleidingen en atelierbezoeken met curatoren en kunstenaars, het schrijven van thematische teksten op social media over ons archiefmateriaal, en het organiseren van online paneldiscussies met wetenschappers en activisten om urgente vraagstukken bespreekbaar te maken.

Aangezien Framer Framed voornamelijk gefinancierd wordt vanuit publieke middelen, hebben we het geluk in mindere mate en geleidelijker dan andere instellingen door de pandemie te worden geraakt. Omdat wij de noodzaak en verantwoordelijkheid voelden om makers en kunstenaars zoveel mogelijk in hun praktijk te blijven steunen, hebben we verschillende acties ondernomen. Zo plaatsen we advertenties in kunstpublicaties, geven we kunstenaars opdracht nieuw werk te maken en donaties te doen aan organisaties in onze omgeving die moeite hebben om de eindjes aan elkaar te knopen.

De pandemie heeft de kwetsbaarheid van onze economische modellen en werkstructuren, met name in de culturele- en kunstsector, op brute wijze blootgelegd. In tijden van crisis is het steunen van de artistieke gemeenschap voor ons een manier om onze onderlinge afhankelijkheid van andere culturele organisaties rechtstreeks aan te spreken en te erkennen; het is ook een kans om actief nieuwe manieren te verkennen die duurzamere culturele banden kunnen stimuleren.

Samenwerken met lokale gemeenschappen

Naast het uitvoeren van online projecten en het ondersteunen van de artistieke gemeenschap, hebben we ook onze hand uitgestoken naar buurten in het oosten en noorden van Amsterdam. Zo hebben verschillende teamleden contact gelegd met lokale organisaties als Dappere Dames, Blije Buren en Buurtvereniging Molenwijk om regelmatig voedsel uit te delen.

In februari 2020 startte Framer Framed een voedselbank in Werkplaats Molenwijk. Het initiatief werd genomen door Nizar El Azouzi van Framer Framed. Nizar is opgegroeid in Noord en woonde lange tijd in de Molenwijk. Hij kent de lokale behoeftes. Hij benaderde Blije Buren, een organisatie die zich inzet tegen voedselverspilling en op tal van plekken in de stad eten distribueert dat supermarkten niet meer willen verkopen. Tijdens de eerste lockdown werden pakketten naar mensen thuis gebracht. De behoefte groeide snel. Wat begon als klein initiatief, werd ondersteund door bevlogen buurtbewoners en groeide in minder dan een jaar tijd uit tot een netwerk van 80 gezinnen in de buurt die wekelijks een voedselpakket komen halen. Denk aan mensen die ongedocumenteerd zijn of die door de corona crisis in de problemen zijn gekomen.

Sinds medio november is er – mede dankzij Stadsdeel Noord – een nieuwe, ruimere locatie gevonden in Tuindorp Oostzaan. Daar kan de voedselbank zich verder ontwikkelen. Nizar kijkt positief terug op deze razendsnelle ontwikkeling: “Persoonlijk kijk ik terug op een hectische beginperiode en eerste jaar. We zijn kleinschalig begonnen, met vrijwilligers uit de wijk. Mede dankzij de samenwerking met de Buurtvereniging en Blije Buren zijn we binnen een mum van tijd uitgegroeid tot het ondersteunen van tientallen gezinnen per week met de voedselbank. Door deze groei hadden we al gauw een grotere locatie nodig en ook dat is gelukt. Daar mogen we allemaal best trots op zijn”. Nizar voelde aan dat er behoefte was aan een dergelijke infrastructuur en is heel blij dat de bewoners dit in eigen hand hebben genomen en op waardering van de gemeente konden rekenen. Bij de Werkplaats houden we onze ogen open voor vragen en behoeften van bewoners.

Community-organisator Nizar El Azouzi werkt samen met Blije Buren aan de voedselbank in Werkplaats Molenwijk in Amsterdam Noord. Foto: Betül Ellialtioglu / Framer Framed

‘Sharing and caring’ voor onze gemeenschap

In 2020 deelde Ruangrupa, het collectief en het curatorenteam van Documenta 15 uit Jakarta, hun activiteiten tijdens de pandemie in Indonesië. Om lokale gemeenschappen te steunen, vormde het collectief hun ruimte om tot een fabriek waar mondkapjes en beschermende pakken konden worden gemaak, die vervolgens verdeeld konden worden over andere Indonesische eilanden. Ze werkte daarbij samen met lokale initiatieven en haalden verschillende donaties binnen.

Deze acties sluiten aan bij Ruangrupa’s kernwaarde ‘lunbung’, wat ook het basisconcept vormt van hun tentoonstelling Documenta 15 [1]. Dit Indonesische begrip verwijst naar ‘een gezamenlijk bestuurde rijstschuur waarin de oogst wordt opgeslagen voor het algemeen welzijn van de gemeenschap’. Volgens Ruangrupa is de traditie van solidariteit, delen en duurzaamheid onmisbaar in ‘lunbung’ en wordt iedereen die deze waarden deelt beschouwd als lunbung-leden.

We voelen ons sterk verbonden met Ruangrupa’s concept omdat het de nadruk legt op solidariteit en delen – iets wat kunst overstijgt. Terwijl werknemers van Framer Framed snel nieuwe methodes bedachten om toch te kunnen (samen)werken ondanks de fysieke afstand, kwamen we erachter dat de praktische communicatie over onze artistieke programma’s en gemeenschapsprojecten niet volstaat in deze moeilijke tijd. We willen nieuwe manieren vinden om verhalen, middelen en ideeën te delen met kunstenaars en anderen om ons heen om zo meer solidariteit te creëren.

Deze ervaring van ‘sharing and caring’ herinnerde ons eraan dat juist de professionele kunstgemeenschap in en rond Amsterdam een voor ons onmisbare rol speelt in het kritisch blijven bevragen van wie we zijn en wat ons doel is als Amsterdams platform voor hedendaagse kunst, beeldcultuur, kritische theorie en praktijk.

Normaal gesproken is de kernmissie van Framer Framed om kritisch en creatief te zijn middels beeldende kunst, maar we willen dit moment ook aangrijpen om onszelf uit te dagen om verder te denken dan van ons verwacht wordt als presentatie-instelling voor beeldende kunst. We willen huiselijke ruimtes creëren, misschien zelfs een lunbung, waar kennis en middelen kunnen worden verzameld en gedeeld; en waar mensen verhalen en ideeën uit verschillende levensvisies vrij kunnen uitwisselen.

Door deze plotse gebeurtenissen en onze reactie en reflectie hierop besloten we dan ook om deel te nemen aan de online tentoonstelling Corona in de Stad van het Amsterdam Museum. Deze tentoonstelling maakte gebruik van een open-call-procedure en bestond uit verschillende digitale tentoonstellingsruimten – samengesteld door een aantal partnerorganisaties waaronder Framer Framed. Dit format stelde ons in staat om ondervertegenwoordigde gemeenschappen zichtbaar te maken en op die manier meer bewustwording en onderlinge banden te creëren tussen mensen en culturele sectoren in Amsterdam.

Kunst maakt verhalen zichtbaar

Met als doel om de verhalen van verschillende gemeenschappen in Amsterdam te delen, focuste onze tentoonstellingsruimte Drawing Stories op het collectief We Sell Reality en de kunstenaar TuncTop, daar beiden zich richten op het verzamelen en belichten van verhalen van groepen uit de periferie.

The Homeless Quarantine is een doorlopend grafisch project dat licht schijnt op de levens van vluchtelingen in precaire omstandigheden. De getoonde beelden zijn het resultaat van voortdurende gesprekken tussen de leden van We Sell Reality waaronder mensen zonder papieren en sociale projectontwikkelaars. De levendige kleuren en bewegelijke penseelstreken nodigen kijkers uit zich voor te stellen wat het leven als dakloze migrant zou kunnen inhouden en hoe het zou voelen.

Don’t turn your back on me uit We Sell Reality’s serie The Homeless Quarantine (2020)

TuncTop, een kunstenaar en voormalig resident kunstenaar van de Werkplaats Molenwijk werd door Framer Framed uitgenodigd voor een ‘home residency’ om een nieuw werk te ontwikkelen: Mokum Stories. Na het bijeenbrengen van anekdotes en herinneringen die hij in het oosten van Amsterdam heeft verzameld aan de hand van gesprekken met buurtbewoners, gebruikte TuncTop een geanimeerde documentaire om deze verzamelde ervaringen te visualiseren. Mokum Stories brengt op een relatief speelse manier complexe vraagstukken aan bod en creëert zo de mogelijkheid voor verdere uitwisselingen.

Gluklya en Salim Bayri

Naast dat we verhalen uit de periferie van Amsterdam en gemeenschappen met diverse culturele achtergronden deelden, wilden we ook laten zien hoe kunstenaars als Gluklya en Salim Bayri tekeningen inzetten als een middel om hun omgeving extern en introspectief te weer te geven.

Gluklya’s Corona Diary illustreert de gedachten van de kunstenaar over sociale afstandelijkheid door middel van intieme tekeningen. Dit visuele dagboek toont daarnaast herinneringen, dromen en mythen uit verschillende culturen en tradities. Met een openhartige en eerlijke toon onthult de begeleidende tekst Gluklya’s bezorgdheid over de machtsstructuren die ons dagelijks leven doordringen en hoe het onthullen van ‘kwetsbaarheid’ onzichtbare krachten van verandering kan opwekken.

Salim Bayri presenteert in onze zaal een verzameling dagelijkse schetsen, getekend met gouache, viltstift en potlood, die nonchalant en licht absurd overkomen, maar tegelijkertijd visueel aantrekkelijk zijn door de coherente stijl en kleurschakeringen. De fantastische beeldtaal van de kunstenaar nodigt zijn publiek uit om het werk van dichterbij te bekijken, waarin vele door de kunstenaar ingebedde semi-sociale en politieke thema’s kunnen worden ontdekt.

Gluklya, 1.5 meter (2020)

Domenique Himmelsbach de Vries, Marieke Zwart en BetweenTwoHands

Door een wereldwijde pandemie is de wereld ingrijpend veranderd en misschien wel nooit meer hetzelfde. In plaats van stil te staan bij het onomkeerbare verlies, moedigen de in opdracht gemaakte werken van Domenique Himmelsbach de Vries, Marieke Zwart en BetweenTwoHands ons aan om vooruit te gaan en onze wereld vanuit nieuwe perspectieven te zien.

Geïnspireerd door de vele samenzweringstheorieën rondom de lockdown en het coronavirus tekent Domenique Himmelsbach de Vries ideeën en fantasieën over zaken die te maken hebben met de nieuwe wereldorde waarin we ons bevinden. Zijn eerste werk is een tekening van een mysterieus coronavirusmonument. Zoals de meeste van zijn werken, die met een zekere lichtheid mensen met andere overtuigingen en waarden willen bereiken, nodigt deze nieuwe serie zijn toeschouwers uit om denkbeeldig, of misschien wel actief, deel te nemen aan de schepping van een nieuwe visie op de wereld.

Als een van onze deelnemende kunstenaars aan onze vorige tentoonstelling, Elsewheres Within Here (2019), presenteert Marieke Zwart een reeks getekende foto’s van het centrum van Nieuwendijk, waar zij al meer dan tien jaar woont. Deze fototekeningen zijn onderdeel van haar laatste videowerk, The River. Een getuige van de transformatie van haar woonwijk, een straat vol mensen tot een roerloos landschap legt Zwart dit historische moment op een fantasierijke en poëtische manier vast.

Kunstenaarscollectief BetweenTwoHands, bestaande uit beeldend kunstenaars Erin Tjin A Ton en Gosia Kaczmarek, presenteert Ecognosis, Work in Process, een stop-motion animatie die op fantasierijke wijze illustreert hoe onze wereld eruit zou zien als mensen de aarde zouden verlaten en de natuur het over zou nemen. Tijdens hun residentie in Werkplaats Molenwijk organiseerde BetweenTwoHands ook een workshop met groepen kinderen om hun eigen stop-motion animaties te maken.

Deze ‘mensloze’ animaties trof ons diep, niet alleen vanwege hun associatieve betekenissen met deze specifieke tijd waarin straten worden leeggehaald vanwege beperkingen, maar ook vanwege het besef hoe het werk werd geproduceerd door een zogenaamde ‘gemeenschap van handen’.

Verder hebben onze educatie-coördinatoren samengewerkt met kunstenaar Karine Versluis en I-Psy Arts om online fotografie-workshops te geven aan immigranten met psychische klachten en jongeren in de jeugdzorg. We hebben ook een digitaal onderwijspakket gemaakt op basis van de tentoonstelling, On the Nature of Botanical Gardens (2020), die van januari tot en met half augustus 2020 te zien was. Dit pakket hebben we verspreid onder docenten in lokale scholen, die er gebruik van konden maken bij lange-afstandsonderwijs.

Salim Bayri’s tekening Puzzle (2019)

Nieuwe manieren van delen

Terug- en vooruitkijkend op deze coronatijd hebben we ons gerealiseerd dat hoewel technologie ervoor zorgt dat de maatschappij draaiende blijft gedurende al die lockdowns, de willekeurige ontmoetingen, fysieke interacties en informele gesprekken uiteindelijk simpelweg onvervangbaar zijn.

We missen elkaar – dat staat vast.

We hebben ook gezien dat het constant verlengen van de lockdowns een serieuze impact heeft op het welzijn van meerdere groepen mensen. Sommige gemeenschappen hebben er met name politiek en economisch onder te lijden, andere ervaren weer psychische stress en wanhoop. Met dit in het achterhoofd willen we creatieve manieren vinden om die mensen te bereiken die het nodig hebben. We willen iets toevoegen aan de maatschappij en alternatieve oplossingen aandragen.

Het zijn ongetwijfeld de artistieke gemeenschappen door wie wij omringd zijn, die dit kunnen bewerkstelligen. Neem onze online expositie Drawing Stories – ook deze had niet kunnen bestaan zonder de tomeloze inzet van alle participerende kunstenaars. Ook in dit nieuwe jaar willen wij het verzamelen van verhalen en emoties voorzetten, dus zijn we aan de slag met een nieuwe presentatie in samenwerking met het Amsterdam Museum onder de titel Shaping Feelings. Dit zal een overzicht zijn van alle artistieke activiteiten die wij de afgelopen maanden ondernomen hebben. Het zijn activiteiten die een veilige omgevingen bieden, waarbinnen mensen met elkaar in gesprek kunnen gaan, voor elkaar kunnen zorgen – dit in deze tijden waarin angst lijkt te regeren. Shaping Feelings zal openen in mei 2021, een jaar nadat Corona in de Stad gelanceerd werd.

We hopen dat tegen die tijd we niet slechts teruggeworpen zijn op het digitale format, maar dat we elkaar ook weer eens op een intieme manier kunnen zien – al is het maar samen door een ruimte lopen.

De online tentoonstelling Drawing Stories is hier te bekijken.

[1] ruangrupa on their lumbung concept for documenta fifteen, June 28 2020, https://www.documenta.de/en/documenta-fifteen/#news

[2] documenta fifteen and lumbung practice. Announcement of the first lumbung-members, June 28 2020.