Naar een Perma-toekomst door iLiana Fokianaki
De curatoriële tekst van iLiana Fokianaki verheldert de context en inspiratie achter haar tentoonstelling in Framer Framed, The One-Straw Revolution. Lees het hieronder.
De zoektocht naar een duurzamere ontwikkeling in de ‘ontwikkelde’ wereld heeft zich tot op heden te veel gericht op hardware-updates, zoals nieuwe technologieën, economische prikkels, beleid en regelgeving, en te weinig op software-updates, dat wil zeggen; culturele transformaties die invloed hebben op onze gezamenlijke manieren van begrijpen, leren, waarderen en handelen. De culturele software is desalniettemin net zo goed onderdeel van de fundamentele infrastructuur van een samenleving als de materiële hardware. – Sacha Kagan¹
In de zomer van 2021 werden de buitenwijken van Athene geteisterd door bosbranden. Ik kon mijn appartement niet verlaten omdat chemicaliën, die in leegstaande fabrieken in brand stonden, de lucht zeer giftig hadden gemaakt. Ik bracht mijn dagen binnenshuis door met mijn hond, aan een scherm gekluisterd, en keek toe hoe het vuur alles verslond. Omdat we door de luchtvervuiling geen airconditioning konden gebruiken stonden ventilatoren in mijn appartement te zoemen en de hitte maakte ons zowel hulpeloos als bewegingsloos. Hoe ironisch, dat we door bosbranden aangespoord werden om ecologischer te zijn. Ik was al twee jaar bezig met het onderzoekplatform The Bureau of Care, maar voelde plotseling de zware aanwezigheid van de olifant in de kamer: het was niet realistisch om het over zorg te hebben, zonder stil te staan bij het feit dat zorg voor het milieu het fundament is waarop alle ethische en politieke aspecten van zorg berusten.
Bosbranden komen al decennialang over de hele wereld voor, maar de laatste jaren zijn de branden erger dan ooit tevoren. De wereldwijde landbouwsector is nu al verantwoordelijk voor de verwoesting van oerbossen en voor 11% van de globale uitstoot van broeikasgassen. Samen met fossiele brandstoffen, transport en bouw zijn dit de meest destructieve menselijke activiteiten. En toch leven we in een wereld waarin het verlangen naar minder fossiele brandstoffen, minder extractie en minder verwoesting, nog steeds als een ‘activistisch’ of ‘radicaal’ standpunt wordt gezien, in plaats van een existentiële eis, als een planetaire praktijk voor iedereen. De Westerse, zogenaamde ‘ontwikkelde’ wereld zou de meeste verantwoordelijkheid moeten dragen voor deze ramp; het zijn immers de first gear-economieën en -samenlevingen die de meeste vervuiling produceren.
Helaas is de verantwoordelijkheid voor de klimaatramp niet evenredig verdeeld, en tragischer genoeg hebben ontkenners van de klimaatverandering in het Westen twijfel gezaaid over de urgentie om onze culturele software aan te passen. In de afgelopen decennia gelooft een steeds groter deel van de bevolking dat we maar weinig aan de huidige situatie kunnen doen. Of ze vinden dat klimaatverandering niet zo erg is als het lijkt. Bovendien – en dit is nog zorgwekkender – gelooft een deel van de samenleving dat klimaatverandering fake news is.
In de jaren 1970 waren wetenschappers, denkers, activisten en cultuurbeoefenaars zich al bewust van de klimaatcrisis en van de wijze waarop fossiele brandstoffen en industriële landbouw bijdragen aan onze huidige ecologische ramp. Zij zetten duurzaamheid op de agenda en waren op zoek naar methodologieën om zich te onderscheiden van de modus operandi van de turbokapitalistische, geglobaliseerde wereld die in het midden van de jaren 1980 al in opkomst was. Toen ik teksten uit die tijd opnieuw las, was het choquerend te zien hoe accuraat hun voorspellingen waren en hoeveel cultuurbeoefenaars zich destijds bezighielden met methoden ter voorkoming van klimaatrampen. Er werden verschillende baanbrekende teksten, onderzoeken en methodologieën gepubliceerd over hoe we op niet-intrusieve en niet-vervuilende manieren kunnen handelen, zowel op micro- als op macroniveau. Een van die teksten is The One-Straw Revolution: An Introduction to Natural Farming (1975), een baanbrekend boek over ecologisch denken en handelen van de Japanse boer en filosoof Masanobu Fukuoka. De titel verwijst naar de techniek waarbij een veld na een oogst bestrooid wordt met stro. Dit in navolging van Fukuoka’s filosofie van het cultiveren van de aarde met een minimale hoeveelheid afval en met respect voor het behoud van het evenwicht van ecosystemen. Deze methode, zonder pesticiden en kunstmest, en gericht op een minimale hoeveelheid afval, vormt nog steeds een oplossing voor de radicale uitdagingen in het globale voedselproductie- en distributiesysteem; een kwestie die vandaag de dag alleen maar urgenter is geworden. Zijn methodologieën stellen een lange termijn-benadering voor, waarbij langdurige en bedachtzame observatie de plaats innemen van extractieve en gedachteloze arbeid, door te kijken naar, en te leren van planten en dieren en de manieren waarop zij met elkaar omgaan. Zijn werk heeft eraan bijgedragen dat wetenschappers en geleerden de term ‘permacultuur’ gebruikten, een samentrekking van ‘permanente cultuur’ — een filosofie en praktijk waarin de nadruk ligt op het werken in harmonie met, in plaats van het tegenwerken van, de ecosystemen waar we deel van uitmaken en afhankelijk van zijn.
Permacultuur werd in 1978² bedacht door wetenschappers David Holmgren en Bill Mollison, wiens werk zich baseerde op bij Inheemse en traditionele kennis, geworteld in lokale culturen, gebruiken en praktijken. De reden dat ik me er verder in wilde verdiepen, was het idee van organiseren door middel van rewilding, met respect en wezenlijke zorg en tederheid voor niet-menselijke dieren en planten, en met waardering voor co-existentie tussen soorten die gebaseerd is op symbiose in plaats van antagonisme. Zouden we deze werkmethoden toe kunnen passen in het culturele veld, en ons een permanente cultuur voor kunnen stellen die duurzaam is voor de toekomst? Maar hoe kunnen we nadenken over cultuur en duurzaamheid in een wereld die verwoest wordt?
Exhibition ‘The One-Straw Revolution’ (2024) curated by iLiana Fokianaki. Photo: Maarten Nauw / Framer Framed.
De tentoonstelling The One Straw Revolution is geïnspireerd op de kernprincipes van ecologische vormen van denken en handelen die een manier van zijn uitdragen die de existentiële bedreiging van de klimaatcrisis serieus neemt. De getoonde werken stellen vragen over ‘permanentie’ en duurzaamheid, vragen die voortkomen uit een verlangen om een relatie aan te gaan met filosofieën en praktijken die alternatieven bieden voor neoliberale en kapitalistische modellen. De tentoonstelling is opgebouwd rond het permacultuur-zonesysteem, met de nadruk op zone 0: de mens en haar nederzetting. Het verkent de ruimtelijke filosofie van de permacultuur vanuit een gemoedelijk maar kritisch perspectief: enerzijds minder antropocentrisch en anderzijds kritischer over de menselijke interventies die ons hebben gebracht op het punt waar we ons nu bevinden.
Een aantal van de getoonde werken gaat over de menselijke onthecting van de natuur en belicht de noodzaak om nieuwe perspectieven te vinden voor de manier waarop we ons diersoort in relatie tot de wereld zien. De bijdrage van Bik van der Pol gaat terug op hun werk met de Strenkali, een gemeenschap aan de rivier in Surabaya, Indonesië, die voor hun burgerrechten strijdt en het leven aan de rivier duurzamer maakt. Dit werk uit 2015 is te zien naast een recent werk dat zij in Noorwegen ontwikkelden, waarin ze nagaan hoe Westerse burgers met de wereld omgaan — in het bijzonder, hoe we het land waarop we leven ontginnen, opgraven en uitbuiten. Nora Severios brengt haar relatie tot het land aan het licht, met name de bergen, door een herijking van haar eigen identiteit. Ze probeert zich de plantwijsheid van haar voorouders eigen te maken, terwijl ze het cliché dat Koerden bergbewoners, boeren en verzamelaars zijn onder de loep neemt.
Himali Singh Soin keert zich tot de berg als een levend organisme, een getuige van de giftige vernietiging en uitbuiting van machtssystemen. Een waargebeurd spionageverhaal in de Indiase Himalaya vormt de achtergrond voor speculaties en reflecties over nucleaire cultuur, porositeit, lekkages, toxiciteit en liefde, spiritueel-wetenschappelijke verwikkelingen, milieurampen en post-natiestaten. Ook Irene Kopelman verkent de relatie tussen machtsstructuren en het plantenleven. Zij kijkt specifiek naar de kinaboom, waar kinine van werd gemaakt, een medicijn ter behandeling van malaria dat in de koloniën werd verscheept. Ze achterhaalt de herkomst van de boom en de machtssystemen die zich met deze expansie verstrengelden. Uriel Orlow bestudeert een andere plant, de Artemisia afra, die ook voor de behandeling van malaria wordt gebruikt. Hij presenteert niet alleen het verleden, maar ook het heden en de toekomst van de plant, in de vorm van niet-extractieve relaties met natuurlijke hulpbronnen, lokale en duurzame zorgoplossingen, en vormen van solidariteit, in landen als de Democratische Republiek Congo, waar koloniale en postkoloniale economieën gedomineerd worden door verschillende vormen van extractie. Denise Ferreira da Silva en Arjuna Neuman’s filmessay (de derde in een reeks van vier films over de elementen lucht, aarde, vuur, water) stelt vragen over hoe koloniale, kapitaal- en heteropatriarchale machtsstructuren vormen van categorisering en verschillen in stand houden, en onze materiële banden verbreken met andere mensen, het meer-dan-menselijke, diepere verbindingen met onze planeet, en meer.
Himali Singh Soin, An Affirmation (2022) in ‘The One-Straw Revolution’ (2024) curated by iLiana Fokianaki at Framer Framed, Amsterdam. Photo by Maarten Nauw _ Framer Framed
De erfenissen en kosmologieën van Inheemse gemeenschappen in Zuid-Amerika, nog altijd de bewakers en beschermers van ook maar enig zicht op een toekomst, komen naar voren in het werk van zowel Edgar Calel als Eliana Otta. Hun werken in deze tentoonstelling vertellen over de levens van gemeenschappen die nauw verbonden zijn met de natuur en zwaar getroffen worden door de ecologische verwoesting. De Guatemalteekse kunstenaar Calel reflecteert op zijn afkomst, de relatie met de natuur en brengt een eerbetoon aan de Inheemse gemeenschappen van de hooglanden van Guatemala, waarmee hij herinneringen oproept aan zijn familie. Otta bouwt op vergelijkbare wijze voort aan haar werk met de Inheemse Nuevo Amanecer Hawai-gemeenschap, die vlakbij de stad Satipo wonen, in het Peruaanse Amazonegebied. Door het leven met hen te delen, brengen zij een eerbetoon aan de overleden leiders van de gemeenschap; een viering van hun erfenis en de impact die zij nog steeds hebben op de jongere generaties die hun levenswijze voortzetten. Beide praktijken benadrukken niet-menselijke kosmologieën en verwantschappen tussen soorten.
Edgar Calel, Music for Our Grandmothers and Grandfathers (2023) in ‘The One-Straw Revolution’ (2024). Photo: Maarten Nauw / Framer Framed
Kyriaki Goni belicht de desastreuze gevolgen van overtoerisme, dat leidt tot de verwoesting van kwetsbare ecosystemen in de Egeïsche Zee in Griekenland. Volgens Goni dragen de huidige neoliberale systemen van goedkope en snelle vakanties toe aan onze vernietiging van het milieu. In een fictief verhaal, dat zich in een nabije toekomst afspeelt, volgt een meisje de teloorgang van de bijen in de Egeïsche archipel, een reële bedreiging in mijn geboorteland Griekenland. Ze laat zien hoeveel onverantwoorde schade we met toerisme berokkenen aan het evenwicht van de natuur. Citra Sasmita keert terug naar haar geboorteland Bali. De ooit zo overvloedige verbinding met de natuur, die wordt bezongen in traditionele vormen van kunst, poëzie en literatuur, is duidelijk terug te vinden in grote schilderijen vol met vrouwenfiguren die verrijzen uit bomen en vlammen. Sasmita maakt gebruik van de beeldtaal van traditie en mythologie, en de tweedeling natuur/vrouw, en geeft haar perspectief op hedendaagse, maatschappelijke vraagstukken omtrent gendergelijkheid in Bali.
De tentoonstelling presenteert ideeën en praktijken waarin menselijke en niet-menselijke intersectionaliteit centraal staan, die voortbouwen op aloude tradities en streven naar een niet-gepatenteerde cultuur van land en leven. The One-Straw Revolution probeert een duurzaam verleden te verbinden met een duurzame toekomst, voorouders met nakomelingen. Het brengt de erfenis van kennissystemen aan het licht die nog altijd floreren, ondanks en losstaand van heteronormatieve patriarchale Westerse hegemonieën en koloniaal en neokoloniaal geweld. Aan de hand van artistieke praktijken die het idee van degrowth aanhangen, verkent de tentoonstelling voorbeelden en denkbeelden van duurzame toekomsten. Zoals een van de werken verkondigt: het doel is om een wereld te vormen waarin subjectiviteit niet enkel en alleen in de geest bestaat, maar zich wederom in de wereld begeeft. De werken zijn ruimtelijk zo gecomponeerd dat we onze leefomgeving, ons huis en onze directe omgeving, in een nieuw licht zien.
The One-Straw Revolution daagt ons uit een tentoonstelling als een alternatieve ecologie te beschouwen, waarin kunstwerken bijdragen aan de vorming van een gedeelde perma-toekomst: een toekomst waarin we als mensen op een andere manier in de wereld staan. Waarin we weggaan van onze rampzalige verwikkeling in het Pyroceen en onze aandacht weer richten op onze rol als mede-bijdragers aan het ecosysteem. In een wereld die langzaam op zijn ondergang afstevent, kan het verbeelden van en nadenken over een dergelijke toekomst, middels een nieuwe culturele software die verandering teweegbrengt in onze manieren van weten, leren en zijn op de planeet, de vonken van een revolutie doen ontbranden.
iLiana Fokianaki
January 2024
1. Sasha Kagan: Toward Global (Environ)Mental Change – Transformative Art and Cultures of Sustainability, Heinrich Böll Stiftung (2012), p. 14
2. Bill Mollison: Introduction to Permaculture, Tagari Publications (1991), p. 6
Ecologie / Extractivisme / Koloniale geschiedenis /
Exposities
Expositie: The One-Straw Revolution
Een tentoonstelling samengesteld door iLiana Fokianaki over permacultuur als methodologie
Agenda
Opening: The One-Straw Revolution
Opening van de tentoonstelling The One-Straw Revolution, samengesteld door iLiana Fokianaki
Netwerk
