Framer Framed in Werkplaats Molenwijk: Van Amulet tot Artefact

Het was een zachte vrijdagmiddag. Op de wandelpaden tussen de hoge bomen ging het leven zijn nazomergangetje. Maar in de Werkplaats Molenwijk werd er gebuffeld. De laatste foto’s van de nieuwe tentoonstelling, Van Amulet tot Artefact (2019), hingen pas om tien voor vijf aan de muur. Kinderen liepen in en uit, de eerste rollators arriveerden, twee stagiaires haalden een grote pan soep op bij het Syrische echtpaar uit de volgende flat, aan de boom bij de fietsenstalling hingen lange rode linten.

Het motto van de tentoonstelling is van de Amerikaanse socioloog Richard Sennett:
“Living together with people who differ is one of the most urgent challenges facing society today. Traditional bonds are fading and we must develop and design new forms of rituals that make us more skillful in living with others.”

Dat is precies wat Tina Lenz en Magda Augusteijn de afgelopen maanden hebben gedaan: de dagelijkse rituelen van de meest uiteenlopende Molenwijkers verzamelen en delen, door ze hier bij elkaar te brengen in foto’s, film en voorwerpen. Speciaal voor de tentoonstelling maakte Magda Augusteijn een 21 minuten durende documentaire over de wijk.

Elk op zich zijn die rituelen vaak niet nieuw. ‘’s Morgens begin ik met mijn pillen,’ zegt een oudere dame in de film. ‘Dan tracteer ik mezelf op een eitje. Dat is elke dag weer een feestje.’ Is zo’n dagelijkse gewoonte, die je bijna zonder nadenken elke keer op precies dezelfde manier herhaalt, een ritueel? Zelf zou mevrouw dat woord waarschijnlijk niet gebruiken. Laat staan dat ze het zou herkennen als een manier om more skillful te worden in de omgang met anderen. En toch: door het een ritueel te noemen til je de gewoontes waar ons bestaan van aan elkaar hangt net een tikje op. Ze krijgen opeens de lichte glans van iets wat niet zomaar gebeurt. Iets wat, ook al is het vaak niet eens bewust, een diepere betekenis heeft die iets zegt over de drager ervan. Waarmee hij of zij naar buiten kan treden. Als gespreksstof voor ontmoetingen met anderen die ook weer zo hun eigen ritueeltjes hebben.

Dat gebeurde meteen tijdens de opening van Van Amulet tot Artefact (2019). Werkplaats Molenwijk liep snel vol. Bij de ingang hing een waaier van amuletten die de oudere dames in een workshop bij de naastgelegen Molenwijkkamer hadden gemaakt. Aan de wanden prijkten fotoportretten van mensen uit de omringende flatgebouwen met hun meest dierbare objecten, plus de foto’s die ze zelf hadden gemaakt van de elementen waaruit hun dagelijkse ritueel was opgebouwd. In de verduisterde ruimte om de hoek, waar ook de logeercaravan staat, ving de subtiel gemonteerde film van Magda Augusteijn de kleine maar toverachtige momentjes van alledag: een hand met voer voor goudvissen in de kom, Bulgaarse vrouwen met instantkoffie op de houten tafel bij de speelplaats, de ochtendhark door het struikgewas, de shisha pruttelend op het balkon terwijl de zon ondergaat achter de flat aan de overkant.

Zelden was een tentoonstellingspubliek diverser. Veel van de rituelendragers lieten zich trots fotograferen bij hun eigen portret of bij hun naam op de lange lijst van mensen die hadden meegewerkt in rode letters op de muur. Ze waren personages geworden in hun eigen verhaal. En: mede-curatoren van de tentoonstelling die Lenz en Augusteijn nooit zonder hen hadden kunnen maken.

Vorig jaar, toen Framer Framed deze Werkplaats Molenwijk opende, schreef ik wat ik ervan hoopte: ‘Een kunstruimte van iedereen, gemaakt door mensen die in elkaars verhalen niet voorkomen en toch gezamenlijk, een ruimte waar de timmerman en de kunstenaar en de bezoeker elkaar serieus nemen en bereid zijn elkaars rol over te nemen. Het moet de ruimte worden van een gemeenschap, op een plek die zijn gemeenschapszin aan het zoeken is. De Molenwijk is een wereld op zichzelf. Een wereld die soms vergeet dat ze er best mag wezen. Nu krijgt ze er een plek bij waar ze zichzelf kan laten zien.’

Werkplaats Molenwijk is hard op weg. De initiatiefnemers van Framer Framed hebben hun hoofdkwartier verhuisd van Noord naar Oost, maar ze laten de Molenwijk niet los: ze steken er zoveel mogelijk energie in, medewerkers en stagiaires (vaak van de Reinwardt Academie) zijn er inmiddels thuis, documentair fotograaf Florian Braakman logeerde er drie maanden in de caravan en maakte samen met heel veel buurtbewoners de tentoonstelling en uitvouwkrant over 50 jaar Molenwijk.

Nu zijn design antropoloog Tina Lenz en filmmaker Magda Augusteijn er drie maanden neergestreken. Sinds juni brachten ze er wekelijks een paar dagen door. Om de plek waar ze zo van zijn gaan houden nog mooier te maken schilderden ze onlangs, samen met iedereen die mee wilde doen, de gevel van de Werkplaats en de Molenwijkkamer in glanzend dieprood. Drie dagen na de opening, waarbij ze iedereen met tomeloze hartelijkheid ontvingen, spreek ik ze over hun ervaring.

Lenz is geïnspireerd door Victor Papanek, een van de grondleggers van social design, die in de jaren 80 kritiek gaf op de elitaire rol van designers. In zijn boek Design for the Real World: Human Ecology & Social Change deed Papanek een oproep om mens-gericht te ontwerpen en met het oog op duurzaamheid. ‘Vanuit Papanek’s bekende uitspraak all men are designers willen wij participerend en gesitueerd ontwerpen,’ schrijven Lenz en Augusteijn in hun vorig jaar verschenen boekje Moving Moengo, een verslag van hun werk in de Surinaamse stad waar ze voor het eerst samenwerkten vanuit deze visie, met behulp van cultural probes, een onderzoeksmethode die Bill Gaver in 1999 introduceerde, ‘gericht op het aanzetten tot dialoog tussen ontwerpers en de mensen voor wie ze ontwerpen. Cultural probes zijn pakjes met prikkelende opdrachten voor respondenten. Deze toolkits lokken nieuwe perspectieven op het dagelijks leven uit.’

Van Amulet tot Artefact (2019), een tentoonstelling over dagelijkse rituelen in de Molenwijk

Creativiteit zit bij iedereen, zegt Lenz. ‘Waarom zou ik als ontwerper centraal staan? Laat ik mensen uitnodigen deel te nemen aan het creatieve proces. Als ontwerper werk ik met antropologische methodieken. Een voorbeeld: die rode linten in de boom hadden we opgehangen vlak nadat we hier aankwamen. Een signaal waarvan we hoopten dat het nieuwsgierigheid zou opwekken bij de buren in de flats er omheen. Al snel zag ik er een Pakistaanse vader zitten met zijn gehandicapte zoon in een rolstoel. Mijn jongen, zei hij, wilde elke dag die rode linten zien. Zo simpel kan het zijn. Je verandert een element in de omgeving en dat doet iets met mensen. Je nodigt ze ermee uit om anders over hun omgeving na te denken. Gelukkig heeft het groenbeheer de linten al die tijd laten hangen. Ons gaf dat het gevoel dat we er mochten zijn. En dat was een opluchting: Cas Bool van Framer Framed had ons gewaarschuwd voor ‘participatiemoeheid’ in de Molenwijk. Dat herkende ik van mijn werk met studenten in Delfshaven. Ik deed dat met krullende tenen. De studenten deden het voor de punten. Zelf kwam ik er ook maar wekelijks binnenvliegen uit Amsterdam. Social designers krijgen veel te vaak te horen: jullie zijn er om een maatschappelijk probleem op te lossen. Wij kwamen hier niet om iets op te lossen. Wie zouden wij zijn om dat te doen?’ Lenz en Augusteijn kwamen om iets uit te lichten, iets op te tillen: de dagelijkse rituelen van de mensen hier.

‘Het gaat ons niet om iets wat ontbreekt in de buurt. Veel onderzoeken zijn zo probleemgericht. Wij gaan er positiever in. Onze methode biedt een ingang om te begrijpen en te laten zien waarom mensen hun leven leiden zoals ze dat doen. Een voorbeeld. Harun, een Ethiopische advocaat die hier in de Paltrok woont kwam binnen op zoek naar taallessen voor zijn vrouw. Die konden we niet bieden. Maar we raakten gefascineerd door zijn verhaal: toen Lula met hun kinderen arriveerde in januari, had ze een enorme koffer bij zich, vol met alles wat je nodig hebt voor het traditionele Ethiopische koffieritueel. Inclusief zakken vol versgeplukte, nog ongebrande koffienoten. Dat hebben we gefilmd en een plek gegeven in de tentoonstelling. Voor haar was natuurlijk alles nieuw, die flat, de taal. Dus heb ik haar voorgesteld,’ zegt Lenz, ‘aan Luwana uit Eritrea, die hier nu vier jaar woont en een opleiding tot doktersassistente volgt. Die ontbijt vaak bij de Evenaar, in Tuindorp Oostzaan, waar een vriendin van mij coördinator is. Zo ontstaan er nieuwe lijntjes.’ Op de opening staat Lula stilletjes trots te wezen bij de fraai met zilver versierde tafel met haar al even zilveren koffieservies.

Lenz begon via contacten met instellingen en organisaties, zodat ze niet onvoorbereid mensen hoefde aan te spreken. Augusteijn liep juist ‘koud’ door de buurt, zonder plan, maar gefascineerd door de visuele kracht van de Molenwijk. Ze had niet alleen haar camera bij zich, maar ook een setje cultural probes: vier gekleurde enveloppen, waaruit mensen mochten kiezen. In elke envelop zat een vraag, zoals: welke kleine dingen maken je leven de moeite waard, of: wat zijn je dagelijkse rituelen? ‘Als het mocht, filmde ik ze dan terwijl ze antwoord gaven. En vaak gaf ik ze daarna een wegwerpcamera mee, zodat ze foto’s konden maken van de plekken en voorwerpen die pasten bij hun verhaal.’

Tina Lenz werkt aan de tentoonstelling Van Amulet tot Artefact (Amsterdam, 2019)

Als ontwerper-onderzoeker dacht Lenz niet meteen aan een tentoonstelling. ‘Op het kruispunt met wetenschap, waar ik werk, kom je toch eerder in het gesloten circuit van academische tijdschriften terecht. Maar deze keer voelden we een sterke urgentie om te laten zien wat we hadden onderzocht.’ Augusteijn: ‘Want er komt zoveel los als mensen die je een cameraatje hebt meegegeven terugkomen met hun foto’s en beginnen te vertellen. Via die indirecte vorm, zonder meteen op al te directe vragen te hoeven antwoorden, raken mensen veel makkelijker aan de praat.’

Ze stelden voor aan Framer Framed om er een ‘groeiende expositie’ van te maken. Zelf wisten ze niet zeker waar ze zouden uitkomen en ook niet wat het vervolg zou zijn. Framer Framed gaf ze alle ruimte. En die boden zij op hun beurt aan iedereen die meewerkte. ‘Eigenlijk doen wij niet meer dan faciliteren. Vandaar die lange lijst aan de muur met de namen van de Molenwijkers die alles hebben gemaakt.’

Het is een mooi gezelschap. Hava, die geen geld had om voor haar zoons een besnijdenisfeest te organiseren in Turkije, maar wel een besnijdenispak kocht waar haar jongste nu af en toe in rondloopt. Jaylee, die haar gieter elke avond buiten zet, om de bloemen te kunnen begieten met vers regenwater – en foto’s maakte van donkere wolken vlak voor de bui losbarstte. Pieter die het boompje in zijn tuin water geeft, waar de as van zijn vriendin ligt begraven. Gerrie, de voormalige judoka, die bij thuiskomst zijn sleutels altijd op dezelfde plek neerlegt, een ritueel net zo belangrijk als de groet vroeger op de judomat. Feridon met zijn shisha en zijn enorme gastvrijheid. Willem, die vijf jaar geleden katholiek is geworden. Hij was zoekende en bang voor van alles, vooral voor grote gebouwen. Tot hij zijn angst overwon en een kerk binnenliep. Nu zou hij, zegt zijn vrouw, het liefst in de kerk blijven slapen. Henk, de kunstenaar van de Molenwijk, die ook na een TIA zijn spetterende Ajax-Cruijff- Barcelona schilderijen blijft maken. En Sonya, die laborante was in Larache, Marokko, waar ze nu al de trouwjurken heeft gekocht voor haar dochtertjes van 3 en 5. Eerst leek ze wat teruggetrokken, maar met haar camera ging ze serieus aan het werk. Ze had een helder oog voor schoonheid. Voor de opening nam ze kleedjes mee en vazen, ze kookte 5 liter soep, ze was echt een co-curator. Geen twijfel, zeggen Lenz en Augusteijn, dat die zelf binnenkort workshops staat te geven in Werkplaats Molenwijk.

‘Wat we nu allemaal in gang hebben gezet gaat niet verdampen,’ dat weten ze zeker. ‘We laten het eerst even bezinken. Maar we komen absoluut terug. Je wil eigenlijk niet verdwijnen uit het leven van mensen die je nu hebt leren kennen. Het kan deze winter zijn, maar ook volgende zomer. We kennen nu de wijk, de mensen, de organisaties. Als Framer Framed ook verder wil, dan gaan wij door in de Molenwijk.’

Tekst: Chris Keulemans

De tentoonstelling Van Amulet tot Artefact is in elk geval nog tot 26 september 2019 te zien in Werkplaats Molenwijk, Molenaarsweg 3, Amsterdam Noord.