'The Silence of Tired Tongues' door curator Raphael Fonseca

Curator Raphael Fonseca - 'The Silence of Tired Tongues' (2022) © Maarten Nauw / Framer Framed

'The Silence of Tired Tongues' door curator Raphael Fonseca

The Silence of Tired Tongues, samengesteld door Raphael Fonseca, toont het werk van dertien opkomende kunstenaars die geboren zijn in Brazilië. De kunstwerken in deze groepstentoonstelling brengen een gevoel van ‘saudade’ met zich mee, dat vertaald kan worden als een mengeling van melancholie en verlangen. De curator van de tentoonstelling, Raphael Fonseca schreef een curatorial statement voor de tentoonstellingscatalogus.

Tekst door Raphael Fonseca
Vertaling door Irene de Craen

Opening The Silence of Tired Tongues (2022), Foto: © Maarten Nauw / Framer Framed

In januari 2020 nodigt Framer Framed me uit om na te denken over een project over de beeldende kunst in het Brazilië van nu. Na het accepteren van de uitnodiging volgt een heen en weer over de werkelijke mogelijkheden om dit project in Amsterdam te laten plaatsvinden; het is slechts een paar maanden voor Brazilië, en een groot deel van de rest van de wereld, wordt getroffen door de coronapandemie. Tijdens deze reis van meer dan twee jaar hebben we onze ervaring met een wereld vol excessen verdiept: hyperconnectiviteit met betrekking tot onze virtuele communicatie, toenemende militaire conflicten en andere gevolgen die voor onbepaalde tijd voelbaar zullen zijn als gevolg van de pandemie. De wereld is fluïde en zal doordrongen blijven van spanningen die in realtime worden gevolgd vanuit het gemak (of ongemak) van onze huizen.

Een onderscheidende indruk vergezelt dit project vanaf het begin en wordt onderschreven door de pandemie die ons nog steeds treft: dit is niet het moment voor grote feesten. Er bestaat al een categorie van projecten die, wanneer ze over Brazilië gaan, wijzen op het feestelijke, collectieve, vreugdevolle en, zoals Nicolas Bourriaud meer dan twee decennia geleden schrijft, ‘relationele’ karakter.[1] Sommige van deze tentoonstellingen worden opgezet als “authentieke” feestjes — naast artistieke uitingen die het publiek fysiek kan ervaren, bestaan deze ook uit deelname van essentiële kunstenaars die met schilderijen en werken op grote schaal door het kunstsysteem geïnstitutionaliseerd zijn.[2] Deze werken worden vaak getoond en gebruikt als voorbeelden van de artistieke productie van een land dat beroemd is om zijn beweging, collectieve extase en vreugde. Het is als een sambaschool die vereeuwigd is in een lied uit 1985: ‘samba, zweet, en bier’.[3]

Tentoonstelling: The Silence of Tired Tongues (2022), Foto: © Eva Broekma / Framer Framed

Begrijp me niet verkeerd, beste lezers: dit aspect van de beeldende kunst in Brazilië was, is, en zal altijd essentieel zijn voor de vertelling van de kunstgeschiedenis van het land. Ik deel de mening dat veel van de kunstenaars die deelnemen aan deze projecten buitengewoon belangrijk zijn; het is belangrijk om je over te geven aan een lezing van de Braziliaanse cultuur die carnaval en zijn Dionysische energie voorop zet. Maar naast het belang van deze curatoriële verhandelingen in internationale [4] tentoonstellingen over het land, lijkt dit zeker niet het meest gunstige moment voor een groot feest — te midden van de vier jaar van Jair Bolsonaro’s presidentschap, wat zouden we precies vieren?

Moeten we daarom afbeeldingen instrumentaliseren om een tentoonstelling te maken die is gewijd aan de vernietiging van de ‘mythe’, zoals Bolsonaro — die nog steeds de hoogste politieke positie in Brazilië bekleedt — stelt? Is dit het moment voor ons om werken samen te brengen die zich op een onzichtbare grens tussen kunst en activisme bevinden en gezamenlijk “Fora Bolsonaro!” (“Weg met Bolsonaro!”) te roepen? Iedere curator heeft een ander antwoord op deze vraag; maar in plaats van de beeldende kunst en de kunstenaars te gebruiken, geloof ik liever in de uitdagingen en mysteries die afbeeldingen ons nog steeds kunnen (en misschien moeten) voorzien van meerstemmigheid. Op een historisch moment waarop zoveel mensen willen en/of moeten praten — over politiek, de pandemie en hun eigen leven in talloze online video’s — denk ik dat luisteren, stilte en vermoeidheid zowel start- als verbindingspunten voor deze tentoonstelling kunnen zijn.

Sofia Ceasar – Overheatings, The Silence of Tired Tongues (2022) Foto: © Eva Broekma / Framer Framed

Mijn moeder — en een groot deel van de Braziliaanse bevolking die de militaire dictatuur (1964-1982) meemaakte — luisterde naar de albums van Elis Regina, een van de meest gevierde Braziliaanse zangers. Ze wordt niet alleen vereerd om haar stem en gevarieerd repertoire, ze staat ook bekend om haar publieke opinie tegen het militaire regime. Toen ik aan het denken was over hoe ik dit project zou kunnen noemen, dacht ik terug aan een lied dat ik in mijn jeugd vaak heb gehoord: ‘Casa no campo’ (Huis op ‘t platteland), gecomponeerd door Tavito en Zé Rodrix, en in 1972 vereeuwigd door Elis Regina. Het lied bestaat uit verzen die als wensen zijn. Het eerste couplet luidt: “Ik wil een huis op het platteland/waar ik veel country rock kan componeren.”^[5] Later, na een rustiek deel van de compositie, zingt Elis: “Ik wil de stilte van vermoeide tongen”. De teksten van dit nummer zijn als een klaagzang voor stilte in een wereld vol exces; bedenk ook dat 1972 deel uitmaakt van de zogenaamde “jaren van lood” (1968-1974), een periode die wordt beschouwd als de meest repressieve en gewelddadige periode van de Braziliaanse regering tijdens de dictatuur.

Na al die jaren hoorde ik het lied opnieuw en raakte ik geïntrigeerd door dit verlangen naar stilte — inderdaad, waarom zijn deze tongen moe? Hebben ze te veel gepraat? Zijn ze uitgeput van het publieke schreeuwen? Moe van het oneens zijn? Verwijst deze zin naar de stilte en post-orgiastische vermoeidheid waarbij de tongen uitgeput, bezweet en extatisch zijn? Vijftig jaar later nodigt deze songtekst nog steeds uit tot vele interpretaties, en binnen het huidige Braziliaanse politieke landschap hebben ze hun glans nog niet verloren. Zwijgen is ook essentieel en kan gezien worden als een existentiële modus operandi en een politiek middel. Publiekelijk toegeven aan onze vermoeidheid getuigt van moed en menselijkheid.

Tiago Sant’Ana – Foundation, The Silence of Tired Tongues (2022), Foto: © Eva Broekma / Framer Framed

Daarom suggereert de titel van dit project een semantisch veld tussen stiltes, vermoeidheid en tongen. Introspectie, melancholie en herhaling zijn op het eerste gezicht enkele van de kritische elementen van deze kortstondige ontmoeting tussen de werken van de dertien kunstenaars die in deze tentoonstelling in Framer Framed samenkomen.

De werken van Sofia Caesar, Vitória Cribb en Wisrah Villefort wijzen direct naar de relatie die we hebben met virtuele beelden, hun (onzichtbare?) grenzen met de fysieke wereld, en hoe dit voortdurende spel ons leidt tot een soort mentale hapering. Ondertussen laten Aline Baiana en Tiago Sant’Ana ons aan de hand van installaties met organische materialen nadenken over enkele koloniale trauma’s die Brazilië en het Globale Zuiden blijven achtervolgen.

De werken van Julia Arbex, Luana Vitra en Rodrigo Martins gaan in dialoog met deze kunstenaars en hun reflecties over ecologie en het landschap, en hun interesse in de fricties tussen representatie, abstractie en tegenwoordigheid. Benedito Ferreira en Yuli Yamagata delen op hun beurt niet alleen hun interesse in het menselijk lichaam, maar ook in de mogelijkheid om beelden te creëren die nieuwe vormen van in de wereld zijn suggereren. Ten slotte, als vermoeidheid een cruciaal element van deze tentoonstelling is, is het belangrijk om kunstenaars te hebben wiens interesses in de noties van fictie, fantasie en zelfs delirium centraal staan, zoals we kunnen zien in het artistieke onderzoek van Arthur Chaves, Estêvão Parreiras, en Tadáskia.

Luana Vitra – Bare wire, confusion bait, The Silence of Tired Tongues (2022), Foto: (c) Eva Broekma / Framer Framed

The Silence of Tired Tongues is een van de vele mogelijke antwoorden op de verhouding tussen beeldende kunst, hedendaagsheid en “Brazilië” — tussen aanhalingstekens omdat het, meer dan een land, ook een seculier idee is dat door vele handen is vormgegeven. Verre van een solide panorama van de beeldende kunst in de regio, is deze tentoonstelling als een discreet fragment. In plaats van hegemonische en officiële verhalen, geven we de voorkeur aan verzen die collectief worden gezongen, van generatie op generatie, als fictief beschouwd, uitnodigen tot veel lezingen en leiden tot de vermoeidheid van onze tongen.

Het is onze wens dat het publiek de tentoonstelling bezoekt en iets leert van onze zacht gezongen verzen. Laten we hopen dat onze tongen snel tot rust zullen komen en onze kelen binnenkort weer klaar zijn om te schreeuwen.

Tentoonstelling: The Silence of Tired Tongues (2022), Foto: © Eva Broekma / Framer Framed

[1] BOURRIAUD, Nicolas. Estéthique relationnelle. Dijon: Les Presses du réel, 1998.

[2] De lijst met tentoonstellingen zou lang zijn en de grenzen van dit essay overschrijden, maar ik denk dat het belangrijk is het nu al historische voorbeeld Brazil: Body and Soul, in 2002 samengesteld door Edward J. Sullivan voor het Guggenheim in New York te noemen. In 2016 werden er vanwege de Olympische Spelen door Nederland een reeks projecten rond Braziliaanse kunst en cultuur georganiseerd. Speciale aandacht hierbij gaat naar de tentoonstellingen Brasil, Beleza bij Museum Beelden aan Zee in Den Haag, samengesteld door Carolyn H. Drake en Alessandra Laitempergher, en Soft Power. Arte Brasil. bij Kunsthal KAdE in Amersfoort, samengesteld door Robbert Roos.

[3] In 1985 organiseerde de Sambaschool Império Serrano uit Rio de Janeiro een optocht onder de (zeer toepasselijke) titel “Samba, zweet en bier, de brandstof van de illusie”. De sambaverzen bij de optocht luidden: “Ik wil zingen, samba, zweten, dronken worden/gelukkig zijn, heel gelukkig/genieten van de mooie dingen/die nog bestaan in dit land van mij.” De compositie is van Beto Sem Braço.

[4] Zie LABRA, Daniela. Legitimação internacional da arte brasileira, análise de um percurso: 1944-2010. Tese de doutorado, Universidade Federal do Rio de Janeiro, 2014.

[5] Het is belangrijk om de hele tekst te citeren:

“Ik wil een huis op het platteland

waar ik veel country rock kan componeren
en alleen de zekerheid heb
van boezemvrienden en niets meer

Ik wil een huis op het platteland
waar ik zo groot kan worden als vrede
en alleen de zekerheid heb
van de grenzen van mijn lichaam en niets meer

Ik wil schapen en geiten
plechtig grazend in mijn tuin
ik wil de stilte van vermoeide tongen
ik wil hoop met een bril
en mijn zoon met een rustig hoofd
Ik wil zaaien en oogsten met mijn hand
de peper en het zout

Ik wil een huis op het platteland
precies de juiste maat, baksteen en mortel
waar ik mijn vrienden kan zaaien
mijn platen en boeken en niets meer.”

Een interview met Raphael Fonseca

Links

Curatorial Text / Politiek Klimaat /

Exposities

24 Apr – 21 Aug 2022

Expositie: The Silence of Tired Tongues

Hedendaagse kunst en Brazilië

Agenda

23 Apr 2022

Over de rol van kunst in een globaliserende samenleving