‘Natuur is geen object van eigendom, maar subject van rechten’

Rights of Nature Publicatie (2021)

‘Natuur is geen object van eigendom, maar subject van rechten’

De Court for Intergenerational Climate Crimes in Framer Framed is goed gevuld. Het publiek kijkt verwachtingsvol uit naar de presentatie van de publicatie Rechten voor Natuur – Casestudies uit zes continenten. Dr. Laura Burgers en Jessica den Outer, experts op het gebied van rechten voor natuur, schreven het boek in opdracht van De Ambassade van de Noordzee. De Ambassade van de Noordzee en Framer Framed stelden gezamenlijk het programma samen.

Tekst Wietse Schmidt
februari 2022

Rechten voor Natuur – Casestudies uit zes continenten is een onderzoek naar de verschillende vormen van de rechten voor natuur die wereldwijd bestaan. In eerste instantie lijkt het een vrij eenvoudig standpunt om te zeggen dat de natuur rechten heeft. Natuurbeschermers komen al decennia lang op voor de natuur en ook in de wetgeving is hier veel over vastgelegd. In de praktijk wordt er echter voornamelijk geluisterd naar de belangen van betrokkenen. Waarom delft de natuur nagenoeg toch altijd het onderspit? Het antwoord is simpel: de natuur zelf wordt niet gehoord.

Tijdens deze bijeenkomst wisselen de genodigden van gedachten over hoe de natuur een stem kan krijgen. De sprekers zijn er zelf nog niet helemaal over uit. Moet de stem bijvoorbeeld juridsich verankerd worden? Kunnen wij de natuur als een entiteit beschouwen met rechten, waardoor de natuur voor zichzelf kan opkomen? Verhelderend is de stelling van Rhade D’Souza dat ons westers en modernistisch wereldbeeld ons in de weg zit. Wij zien de natuur en mens als gescheiden. De natuur is verworden tot een ‘ding’ dat je in bezit kunt hebben. Hiermee legt ze de vinger op de zere plek en de overige sprekers zijn het erover eens: we moeten op een andere manier naar de natuur gaan kijken. De centrale vraag deze middag is hoe?

Het gesprek
Presentator en curator Harpo ’t Hart van De Ambassade van de Noordzee introduceert de twee schrijvers en vertelt kort hoe de rest van het programma er uit zal zien. Hij legt uit wat de Ambassade van de Noordzee is. “We zijn in 2018 opgericht in Den Haag en we zijn een collectief van makers, denkers en activisten en streven naar zelfbeschikking van de Noordzee. We zoeken nu uit of rechten voor de Noordzee deze zelfbeschikking dichterbij kan brengen.”

Volgens ’t Hart zijn er veel manieren om te denken over rechten en natuur. “We moeten allereerst de manier veranderen hoe wij denken over wat natuur is.” De presentator vertelt dat de ambassade aan casestudies werkt om te kijken hoe er een community van menselijke en niet-menselijke entiteiten bij elkaar gebracht kan worden. Een van die studies is het Amsterdamse programma Stem voor de Paling. “We werken samen met een landschapsarchitect, marine ecoloog en kunstenaar. Hoe kunnen we de infrastructuur veranderen om het meer passend te maken voor de paling? En dan niet vanuit een paternalistische gedachte, maar vanuit het perspectief van de paling.”

Jessica den Outer vervolgt de bijeenkomst met een terugblik op de casestudies voor het compendium. “De eerste vraag die je stelt is inderdaad wat is natuur? Het opvallendste voorbeeld vond ik het recht van wilde rijst in het reservaat White Earth Nation in Minnesota. Dit laat zien hoe ver je kunt gaan in het denken over wat natuur is.” Laura Burgers vult aan: “Het zijn alle voorbeelden bij elkaar die het zo interessant maken. Ze tonen aan dat er andere manieren zijn om de relatie tussen mens en natuur te zien dan wat wij gewend zijn. Dat was mijn grootste avontuur in deze reis over zes continenten.”

Laura Burgers stelt dat de klimaatcrisis ons dwingt na te denken over wat wij als mensheid hebben gedaan. “We zijn niet op de goede weg en moeten andere manieren vinden om de toekomst vorm te geven. Als we het hebben over rechten voor natuur kán de wet de maatschappij veranderen, maar alleen als de maatschappij de wil heeft dat te doen. Om te kunnen veranderen moeten mensen de ogen openen. Wij moeten vertellen dat er een andere manier is van denken over mens en natuur. In veel landen wordt natuur niet gezien als object van eigendom, maar als subject van rechten. Hierdoor wordt natuur verheven tot een legaal persoon in plaats van een ding.”

De eerste gastsprekers van de bijeenkomst zijn juristen en onderzoekers Teresa Vicente Giménez en Daphina Misiedjan. Misiedjan interviewt Vicente Giménez over haar mening van rechten voor natuur. “Natuur is de filter van het leven”, meent Vicente Giménez. “Wij mensen hebben enorme schade toegebracht aan het ecosysteem, de basis van het leven. We hebben een radicale verandering nodig om de planeet te redden. Toen Franco in Spanje van het toneel verdween, kwam de democratie. Iedereen kreeg rechten, maar wat met de natuur? We zaten in een ecologische crisis, maar de rechtenfaculteit vond dat een probleem van de biologen. Dat heeft mijn interesse gewekt en leidde uiteindelijk tot mijn dissertatie over ecologische rechten.”

Vicente Giménez vertelt hoe in 2019 een ecologische ramp in de Mar Menor heeft geleid tot een nationaal gevecht voor de rechten van de Mar Menor. Toen de ramp plaatsvond wilde een burgemeester er iets mee doen, maar de lokale overheid blokkeerde dit. Vicente Giménez ging vervolgens 500.000 handtekeningen verzamelen om een initiatief voor rechten voor de Mar Menor in het parlement behandeld te krijgen. “De Mar Menor schreeuwde en de vissen sprongen de zee uit om zichzelf te doden. Voor ieders ogen. Nu wilde de mensen wel vechten voor de rechten van de Mar Menor.” De handtekeningen zijn verzameld en het initiatief wordt momenteel behandeld in het parlement van Spanje.

Publicatie: Rights of Nature (2021)

Spreker Radha D’Souza, advocaat, activist en samensteller van de tentoonstelling Court for Intergenerational Climate Crimes (2021-2022) wijst op de grote verschillen in wereldbeeld tussen de Global North en de Global South. “Ik ben in een heel andere cultuur opgegroeid, waarin ik in bad of onder de douche alle namen van de rivieren moest opnoemen. Onze ideeën van rechten voor natuur komen van een heel andere kosmologie, anthologie en sociologie. In de Global North wordt gedacht vanuit een Europese moderniteit. Onze houding tegenover staatsrecht is fundamenteel anders. In de Global South komen claims op rechten van rivieren en dergelijke voort uit zelfbeschikking. Niet van de rivieren, maar van de mensen, ontstaan vanuit een antikoloniaal sentiment. Het zijn onze rivieren en onze bergen en daarom moeten wij recht hebben op onze relatie met die natuur, zoals onze voorouders dat hadden.”

Radha D’Souza geeft het voorbeeld van Maori die over natuur denken in termen als voogdijschap vanuit een kosmologisch kader. “Maori zeggen: wij zijn een eenvoudige intermediair tussen onze voorouders en nageslacht. Europeanen zien het meer paternalistisch als ouders met rechten over hun kinderen.” D’Souza benadrukt dat kennis kortweg van het zuiden naar het noorden transplanteren daarom niet werkt. “Het is een leerproces waarbij we van de verschillen bewust moeten zijn. De natuur heeft ons niet nodig, wij hebben de natuur nodig. Dit vergt volledige wil om te leren.”

Jessica den Outer, Joost Ossevoort van Waterschap de Dommel en waarnemend Ombudsman Toekomstige Generaties Jan van de Venis nemen hierna de situatie in Nederland door. Den Outer wilde graag opkomen voor de rechten voor natuur in Nederland en kwam in contact met een groep mensen die de Maas schoonmaakt. “We kwamen tot de conclusie dat we wel elke keer de Maas weer kunnen opruimen, maar dat het beter is het systeem te veranderen. We hebben een actiegroep gevormd met advocaten, natuurbeschermers en ondernemers om de rechten van de Maas te onderzoeken. De Maas moet op de politieke agenda en daarom zijn we een petitie begonnen. We vragen hoe de Maas als rechtspersoonlijkheid kan worden opgenomen in het systeem. We zien graag een onafhankelijke voogd voor de Maas.”

Ossevoort heeft bij Waterschap de Dommel voorgesteld iemand aan te stellen die namens het water spreekt. “Wij als Waterschap komen voor iedereens belangen op. Maar wie komt er op voor de belangen van het water?” Ossevoort legt uit dat de Dommel een groot verval heeft en daarom veel ruimte nodig heeft in tijden van hevige regenval. Er ontstaat een spanningsveld tussen de woningbouwopgave en ruimte voor het water. “We zien dat er dan toch vaak wordt gekozen voor het economische belang. Wij willen opkomen voor het water.” Ossevoort denkt aan een verklaring van de rechten voor de Dommel. “We willen op een andere manier omgaan met water. Elke druppel die valt, willen we vasthouden, wat schoon is moet schoon blijven en we willen graag dat de functies het water volgen.”

Van de Venis maakt zich sterk voor rechten voor de Waddenzee. Hij meent dat de principes van rechten voor natuur vaak al in verdragen zijn verankerd, maar dat de machthebbers in een spagaat zitten door druk vanuit de lobby. “Het gaat om de korte termijnbelangen. De boer roept harder, de visser roept harder, de burgemeester roept harder. Mensen die voor de korte termijnwinst gaan roepen harder dan het water. Dat probleem willen we ondervangen in een natuurrechtspersoon. Je moet rechten voor natuur een paar keer horen voordat het aanslaat, het gaat meer om het bewustzijn dan het juridische.” Volgens Van de Venis gebeurt er op dat gebied lokaal al van alles. “Het is de bovenste laag die iets moet gaan loslaten, dat schuurt. De laag eronder is al heel gaaf aan de slag gegaan. Als er genoeg tenen in het water van de Waddenzee worden geduwd, komen er meer kringen.”

De laatste gast is Marleen Rijswick, hoogleraar Europees en nationaal waterrecht. “Wat kunnen we echt leren van andere culturen zonder door te slaan? Mens en natuur maken deel uit van hetzelfde ecosysteem. We moeten kijken hoe we ecosystemen beter kunnen beschermen, want daarmee beschermen we onszelf. Ik ben zelf erg gecharmeerd van een Stem geven aan de natuur, meer dan er een rechtspersoon van te maken. Maar hoe geef je de stem van water vorm? Wat wil het water zeggen? Hoe weten we wat een rivier of de Noordzee wil? Je moet kijken naar het beschermen van belangen, maar ook naar wat de natuur nodig heeft. Je moet met verschillende disciplines kijken wat een goede manier is. Het is leren, ook hoe andere landen het doen. Wie mag er opkomen voor de rechten voor natuur? Ik ben wel voor proef tuinieren. Laten we kijken wat werkt.”

De bijeenkomst wordt afgesloten met een vragenrondje. Een van de vragen is of er nog tips zijn om de stem van de natuur meer kracht te geven. Den Outer benadrukt dat het compendium een beschrijving is wat er in de wereld aan initiatieven is, maar dat hun boodschap ook is dat iedereen iets voor de rechten voor natuur kan doen. Ze geeft het voorbeeld van iemand die zijn inspreekrecht gebruikte om de stem te laten horen van de IJssel. Burgers sluit af met de stelling dat het een langzaam proces is, maar dat bewustzijnsvergroting een eerste stap is in de goede richting. “Ik ben blij dat we het er hier met zijn allen over kunnen hebben. Hoe krijg je die ene teen in het water, die dat ene rimpeltje veroorzaakt en hoe laat je het uiteindelijk een golf worden?”

De videoregistratie van de bijeenkomst is hieronder terug te kijken:

Over de publicatie

Rechten voor Natuur — Casestudies uit zes continenten
Ambassade van de Noordzee, Laura Burgers & Jessica den Outer © 2021
Grafisch ontwerp: Corine Datema
Vertalingen: Edward Jacobson / Lighthouse Editing
Printer: Swan Lenoir

Publicatiedatum Engelse editie: september 2021
Publicatiedatum Nederlandse editie: februari 2022
Prijs: 15,00 € excl. btw, te koop bij Framer Framed

Deze lancering van de Nederlandse editie was live te volgen via ons YouTube kanaal.
De registratie is hier terug te kijken: https://youtu.be/I8ayhRs9CWI

Over de CICC

De presentatie vond plaat in de Court for Intergenerational Climate Crimes (CICC), een samenwerking tussen de Indiase academicus, schrijver, advocaat en activist Radha D’Souza en de Nederlandse kunstenaar Jonas Staal, geproduceerd in opdracht van Framer Framed. Het project bestaat uit een grootschalige installatie in de vorm van een tribunaal dat intergenerationele klimaatmisdaden vervolgt.