Bespreking: Hedendaagse Iraanse kunst spreekt de taal van het hart

@ Farhad Fozouni

Bespreking: Hedendaagse Iraanse kunst spreekt de taal van het hart

Tijdens de tweede wereldoorlog vond een groepje Duitse joodse kunstenaars een veilig heenkomen op de derde verdieping van het pand aan de Herengracht 401 in Amsterdam. Momenteel biedt de direct na de oorlog op hetzelfde adres opgerichte kunstinstelling Castrum Peregrini een tijdelijke schuilplaats aan een selectie veelal regime-kritisch werk van meer dan twintig Iraanse kunstenaars. Curator Shaheen Merali noemde de expositie Speaking from the Heart – The polemic sensibility from Iran (2013) en stelde de collectie van foto’s, grafische werken, schilderijen en diverse installaties met de grootste zorg samen.

Volgens de internationaal gelauwerde kunstenares Mehraneh Atashi (1980) vervangt deze titel ietwat onnodig een oudere titel. Atashi maakt deel uit van de drieëntwintig Iraanse kunstenaars die in 2011 in het Freies Museum in Berlijn al meewerkten aan deze anders getitelde maar gelijksoortige tentoonstelling, eveneens door Merali samengesteld. De bekende grafisch ontwerper Reza Abedini sluit dit jaar voor het eerst aan. Hij ontwierp de poster die bij de huidige tentoonstelling hoort en neemt de plaats in van Farideh Lashaei (1944-2013).

Esthetische oppositie
Abedini is artistiek leider van de Azad Art Gallery in de Iraanse hoofdstad Tehran. Deze galerie wordt gerund door diverse kunstenaars, waaronder de onderaan dit artikel genoemde kunstenaars die participeren in Speaking from the Heart. In Tehran exposeert de galerie werk voor maximaal twee weken: lang genoeg om geïnteresseerden de kans te bieden de expo te bezoeken, maar kort genoeg om zich geen problemen met het regime op de hals te halen. De Iraanse verkiezingen van 2009 lokten een reeks gebeurtenissen in Iran uit die leidden tot de protesten van de ‘Groene Beweging’, een jaar voordat de massale protesten in het Midden-Oosten de zogenaamde ‘Arabische Lente’ inluidden. Iraanse kunstenaars zagen zich geconfronteerd met een drastische inperking van hun maatschappelijke werkveld. Niet alleen stadsgrenzen werden duidelijker ervaren, ook de grenzen van de eigen leefomgeving. Veel van de in Speaking from the Heart tentoon gestelde kunstwerken refereren op confronterende wijze aan de grove schending van mensenrechten en de immense maatschappelijke onrust in die periode.

Op het eerste zicht lijkt dit minder een rol te spelen in Atashi’s werk. Ik vroeg haar naar de boodschap die ze met haar in Amsterdam tentoon gestelde werk wil overbrengen. Atashi: “Stel je voor dat je huis een ruimte is waar oppositie heerst, in een stad die ineens een staat lijkt te zijn en waar strijd om elke hoek loert. Ondanks de spanning die dat met zich meebrengt kan je die strijd transformeren tot iets nieuws, iets vruchtbaars, door het te vertalen in kunst. Kunst heeft niets met het verhaal zelf te maken; er is altijd een verhaal, een geschiedenis. Wat mij betreft gaat het om de wijze waaróp je het verhaal vertelt, om de story telling.” In Speaking from the Heart zijn vier foto’s uit haar serie Hanging garden (2010-2011) opgenomen. Atashi maakte gebruik van een watertank om de foto’s te maken. Het kalme, heldere water breekt de lichtval en weerspiegelt bijna rustieke beelden van het toenmalige gefixeerde en aangedane Tehran.

Installatiefoto van Speaking from the Heart (2013). Posters door Kassai

Kunst als taal
De tentoonstelling in Amsterdam kwam tot stand door de samenwerking van diverse partijen en twee verschillende subsidies. De initiatiefnemer en mede-organisator van Speaking from the Heart is Framer Framed, een Nederlandse organisatie die “de positie van transculturele kunst in Nederlandse kunstinstellingen ter discussie stelt”. Framer Framed maakte in Berlijn kennis met Merali’s eerdere tentoonstelling van hedendaagse Iraanse kunst en spande zich in om dit in Nederland te realiseren. Castrum Peregrini bleek de beste locatie, waarbij de fascinerende geschiedenis van deze instelling een extra dimensie toevoegt aan de aard van de huidige expositie. De geschiedenis in kwestie is verweven met die van Gisèle d’Ailly van Waterschoot van der Gracht (1912-2013), de charismatische oprichter van Castrum Peregrini en tevens voormalig artist in residence. De titel Speaking from the Heart is overigens gekozen door Merali en Framer Framed met het oog op de Nederlandse context, die verschilt van de Duitse.

Het is interessant om te zien hoe de samenwerking tussen de betrokken organisaties en Merali (zelf kunstenaar en kunstjournalist) ervoor heeft gezorgd dat Speaking from the Heart letterlijk voor zichzelf spreekt. Merali: “Lokale omstandigheden bepalen de mogelijkheden die kunstenaars hebben om hun werk te delen, hun mening te ventileren. Ik heb een passie voor het exposeren van regionaal werk omdat dit mij in staat stelt datgene te tonen wat anders slechts plaatselijk bekend blijft. Mijn hoop is dat het inzicht verschaft in het vrij nieuwe concept van kunst als ‘taal’, tegenover de gevestigde waarde van kunst in de zin van objecten. In Speaking from the heart spreekt niet het intellect, maar het hart. Wereldwijd associëren mensen het hart met zowel liefde als pijn – met het bloed dat het hart door het lichaam pompt en met bloedvergieten, de dood, verlies.”

Wetenschappelijke precisie en koelbloedige beelden kenmerken het werk van dichter en grafisch kunstenaar Farhad Fozouni (1979). Een van zijn andere werken doet meer denken aan een landkaart. We zien de contouren van de provincie Tehran, bloedrood ingevuld tegen een witte achtergrond, met grenzen die in het noordwesten figuurlijke rondingen vertonen en in het zuidoosten messcherpe hoeken laten zien. Fozouni plaatste her en der in de provincie lyrische opmerkingen in het Perzisch in het wit en verbond sommige onderling met witte lijnen. Volgens Reza Abedini doen de woorden die Fozouni gebruikte nog het meest denken aan persoonlijke, dagboek-achtige aantekeningen over Tehran; kleine odes, waarvan een enkele zo intiem van toon is als waren de woorden gericht aan een geliefde. Terwijl ik Fozouni’s werk in me opneem besef ik dat ik me gehandicapt voel: ik spreek geen Perzisch en begrijp maar ten dele de uitleg en interpretatie van Reza, terwijl ik merk dat dit werk me aanspreekt en ik het beter wil kunnen plaatsen. Helaas ontbreekt het de tentoonstelling aan een catalogus waarin de werken zijn opgenomen met bijvoorbeeld een vertaling van Fozouni’s Perzisch. Tegelijkertijd laat het beeld van vooral zijn ietwat macabere Kitchen Poetry weinig aan de verbeelding over.

‘Iran’ exposeren in Nederland
Hoe doe je dat, ‘regionaal exposeren’ wanneer het gros van de bevolking in een land met een generatielange geschiedenis van op gewelddadige wijze opgelegde socio-religieuze beperkingen eindelijk opstaat en onomkeerbare democratische hervormingen eist? Dat doe je met tact. Merali koos voor een ongewone benadering: één die niets van doen heeft met de gebruikelijke Westerse stereotypering van Iran waarin eclectische Mughal kunst, Perzische koningsverhalen en mystieke poëzie een dominante rol spelen, noch nadrukkelijk verwijst naar de specifieke religieus-politieke verhoudingen in de regio sinds 1979. Twee expliciete video-installaties zetten de bezoeker op pijnlijke wijze aan het denken, terwijl ander werk met bittere humor de aandacht opeist. Sommige werken moeten letterlijk ‘ont-dekt’ worden, zoals een serie ingelijste foto’s van demonstranten in een klein, donker kamertje. De foto’s zijn duidelijk na een (noodzakelijke?) aanvaring met de papierversnipperaar weer tot leven gebracht. Het kippengaas dat voor de foto’s is gespannen vertroebelt het zicht op wat er feitelijk gebeurt; een kaal peertje geeft net genoeg licht om het gevoel van onbehagen wat af te zwakken.

Speaking from the heart toont slechts een topje van de immense Iraanse hedendaagse kunstijsberg. Toch is Merali er in geslaagd een keur aan (overwegend) politiek getinte Iraanse kunstwerken te presenteren die een bezoek meer dan waard zijn. Daarbij organiseert Framer Framed tot de finissage op 9 November 2013 elke dinsdagavond diverse activiteiten die verweven zijn met de aard van deze markante tentoonstelling.

Deelnemend kunstenaars
Mehraneh Atashi, Navid Azimi Sajadi, Mahmood Bakhshi, Masoumeh Bakhtiary, Majid Fathizadeh, Parastou Forouhar, Farhad Fozouni, Ghazaleh Hedayat, Taha Heydary, Melodi Hosainzadeh, Katayoun Karami, Aria Kasaei, Majid Korang Beheshti, Azadeh Madani, Amir Mobed, Mehran Mohajer, Masoumeh Mozafari, Homan Nobakht, Sara Roohisefat, Atefeh Samaei, Rozita Sharafjahan, Mohamad M. Tabatabaei, Reza Abedini.

Door Aya Johanna Daniëlle Dürst Britt
Deze tekst verscheen oorspronkelijk op {al.arte.magazine}
10 oktober, 2013

Links

Iran /

Exposities

27 Sep – 10 Nov 2013

Expositie: Speaking from the Heart - The Polemic Sensibility from Iran

Een expositie met werk van 23 hedendaagse kunstenaars uit Iran en de diaspora samengebracht door Shaheen Merali

Agenda

27 Sep – 10 Nov 2013

Over de rol van kunst in een globaliserende samenleving

Framer Framed