Humanity and melancholy in the model of azc Klompjan

'Maquette' door Karen G. Foto: Mina Etemad

Humanity and melancholy in the model of azc Klompjan

Sorry, this entry is only available in Dutch. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

In 2012 maakte Karen Gegiazarian een maquette van azc Klompjan, een asielzoekerscentrum op een voormalig campingterrein in Markelo waar hij verbleef met zijn gezin. Na ruim tien jaar rondzwerven werd de maquette bij Framer Framed voor het eerst gepresenteerd als kunstwerk in de tentoonstelling While Awaiting an Unknown Future (2022). Het Rijksmuseum in Amsterdam, die het werk inmiddels heeft opgenomen in haar vaste collectie, zal vanaf november 2024 de maquette tentoonstellen op de derde verdieping als onderdeel van de collectie 20ste eeuw.

Rianne Janssen schreef onderstaand artikel op basis van haar masterscriptie Remodelling Infrastructural Failure of Asylum Centres through Karen Gegiazarian’s Scale Model of AZC Klompjan voor de research master Cultural Analysis aan de UvA. Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Imagine IC.

Tekst door Rianne Janssen

Wanneer ik op een regenachtige dag uitkijk over een weiland een aantal kilometers buiten het Twentse dorp Markelo, kan ik me bijna niet voorstellen dat deze plek ooit dienst deed als asielzoekerscentrum. De caravans die gedurende twintig jaar onderdak hebben geboden aan gezinnen in afwachting van een verblijfsvergunning, hebben na het sluiten van azc Klompjan in 2012 plaatsgemaakt voor tientallen zonnepanelen. Verder is het terrein leeg.

Terrein van voormalig azc Klompjan in Markelo. Foto: Rianne Janssen.

Toch zijn niet alle tastbare herinneringen aan azc Klompjan compleet verdwenen, al moeten we hiervoor niet naar dit weiland in Markelo maar naar het depot van het Rijksmuseum in Amersfoort. Hier staat namelijk een maquette van azc Klompjan, gemaakt door Karen Gegiazarian die vluchtte uit Abchazië en meer dan anderhalf jaar in Klompjan verbleef. De eerste keer dat ik hoorde over deze maquette was in de audiodocumentaire Maquette zonder verblijfsvergunning, gemaakt door journalist en podcastmaker Mina Etemad voor NPO DOCS. Ik werd geraakt door hoe de verschillende geïnterviewden – van Karen zelf tot andere voormalig asielzoekers en erfgoedprofessionals – allemaal één ding benadrukken: de enorme behoefte om azc Klompjan zichtbaar te maken en te bewaren voor de toekomst.

Het had namelijk niet veel gescheeld of azc Klompjan was hetzelfde lot ondergaan als vele andere voormalige asielzoekerscentra die zijn herbestemd of gesloopt en alleen nog voortleven in herinneringen. Karen begon met het bouwen van zijn maquette toen hij hoorde dat het azc zou gaan sluiten. Hij verzamelde materialen uit zijn omgeving: restjes karton, hout en ijzerdraad om de gebouwen mee na te bootsen en takjes en mos voor het groen van de omgeving. Zonder enige ervaring of beschikking tot professionele apparatuur, luchtfoto’s of kaarten bouwde hij een gedetailleerde replica van alle caravans, gebouwen, speeltuinen en satellietmasten in zijn leefomgeving. Ook nadat Karen en zijn gezin werden overgeplaatst naar een ander azc is de maquette in privébezit bewaard gebleven. Er moest telkens een nieuwe plek voor dit object van 2.62 bij 1.33 meter gevonden worden: van een kantoor van een filmbedrijf tot een tandartspraktijk. Tijdens deze jaren van rondzwerven dreigde de maquette langzaam te vergaan en in vergetelheid te raken. Dit veranderde toen journalist en erfgoedprofessional Milena Mulders en migratiehistoricus Hanneke Verbeek zich in 2020 ontfermden over de maquette onder de projectnaam Tussenlanding. Dit project onderzoekt wat dit schaalmodel voor mensen betekent, bijvoorbeeld door de maquette tentoon te stellen bij onder andere Framer Framed en Imagine IC. In januari 2024 werd aangekondigd dat de maquette is aangekocht door het Rijksmuseum.

Karen Gegiazarian, overzicht van de maquette van asielzoekerscentrum Klompjan in Markelo. Foto: Maarten Nauw / Framer Framed

De eerste keer dat ik de maquette opzocht in een tentoonstelling, voelde het alsof ik een soort parallelle wereld binnenging. Aan de ene kant is er het lege weiland in Markelo, waar azc Klompjan volledig tot een vergane geschiedenis behoort, maar daar in een museum staat deze geschiedenis springlevend voor me in miniatuur. Het is alsof ik naar een object kijk dat eigenlijk niet had mogen bestaan, een plek die onzichtbaar hoort te blijven. Maar als we wél de confrontatie aangaan en de maquette goed bekijken met de aandacht die dit voor velen eerste thuis in Nederland verdient, wat zien we dan?

Een huis zonder huiselijkheid
Toen ik in Museum Arnhem bezocht om de maquette voor de eerste keer in het echt te bekijken, was ik in eerste instantie geïnteresseerd in hoe we azc’s zichtbaarheid kunnen geven. Maar eenmaal oog in oog met de maquette was het plotseling niet meer zo duidelijk waar ik eigenlijk naar keek. Azc Klompjan lijkt namelijk sprekend op een recreatiepark. Een onoplettende museumganger zou zonder het bordje te lezen kunnen denken dat het een doorsnee vakantiepark voorstelt, compleet met caravans, speeltuinen en een slagboom bij de ingang. Dit is niet geheel toevallig, want voordat er vluchtelingen werden opgevangen deed Klompjan dienst als een camping. In de overgang van camping naar azc veranderde de functie van tijdelijke vakantiebestemming naar een thuis voor maanden of zelfs jaren, maar de ruimtelijke opzet bleef grotendeels gelijk. Hierdoor ziet azc Klompjan er in eerste instantie vriendelijk uit, als een idyllische vakantiebestemming midden in de natuur. Tegelijkertijd is het maar de vraag hoe aangenaam de plek nog voelt als je maandenlang met je familie op een aantal vierkante meter moet wonen, zonder privacy, je eigen spullen of nuttige tijdsbesteding. Het valt te betwijfelen of zo’n vakantiepark wel ingericht is op de behoeften van asielzoekers.

Dit wordt nog meer benadrukt door wat opvalt als een grote afwezigheid in de maquette. De maquette toont alleen de gebouwen en caravans op het azc-terrein, zonder enig teken dat deze omgeving ook bewoond wordt. Waar je op een alledaagse dag mensen in het azc zou zien, hun was aan de waslijn, fietsen op de stoep en speelgoed in het gras, is de maquette helemaal leeg. Hoewel maquettemakers er wel vaker voor kiezen om alle menselijke elementen weg te denken, heeft deze keuze in het geval van azc Klompjan ook een symbolische betekenis. Het komt over alsof er geen ruimte is voor de bewoners van het azc om hun leven vorm te geven op deze plek. Azc Klompjan zoals te zien in de maquette is een omgeving waarvan het moeilijk is om er een alledaags menselijk leven in voor te stellen.

Tijdens de jaren nadat Karen zijn maquette uit het oog verloor is de kwetsbaarheid van leven in het azc steeds zichtbaarder geworden in de maquette. Karen gebruikte bloemen, planten en mos uit zijn omgeving om de grasvelden en bomen in het azc na te bootsen. Deze materialen waren toen groen, maar na verloop van tijd zijn ze verwelkt en ze kleuren de maquette nu in verschillende tinten bruin. Het is een triest tafereel met een onmiskenbare politieke relevantie voor het huidige asielbeleid. De breekbaarheid van de maquette weerspiegelt de manier waarop de Nederlandse asielopvang vluchtelingen structureel in een kwetsbare positie brengt. Door een azc in detail zichtbaar te maken zet het schaalmodel aan het denken over de gevolgen van waar we asielzoekers onderbrengen en hoe we deze plekken inrichten.

Met de slagboom en bewegwijzering bij de ingang doet azc Klompjan denken aan een vakantiepark waar alle vrolijkheid uit is verdwenen. Foto: Mina Etemad

Een intiem object
Toch is niet alle menselijkheid uit Karens maquette verdwenen. Anders dan professionele maquettes gemaakt door architecten met behulp van computertechnologie is de maquette van azc Klompjan een handgemaakt ambachtelijk product. De maquette is het resultaat van wekenlang werk, vaak uitgevoerd in de nacht als het stil was in het azc. Karen heeft zelf alle afstanden opgemeten en elk detail in elkaar gezet. Hieruit blijkt niet alleen de enorme hoeveelheid aan tijd die Karen moest vullen tijdens het wachten op een verblijfsvergunning, maar het maakt de maquette ook intiem. Waar machines en computers alles kaarsrecht en identiek kunnen neerzetten, moest Karen aandacht besteden aan elke individuele lantaarnpaal en stoeptegel om de maquette zo natuurgetrouw mogelijk te krijgen. Omdat alle materialen door zijn handen zijn verzameld en gevormd, voel je dat er betekenis zit in elke millimeter. Het nodigt uit om je perspectief te veranderen: dit is niet zomaar een abstract ontwerp van een azc, maar een plek waar Karen meer dan anderhalf jaar heeft gewoond, gelopen, en geleefd. De plek die voor veel mensen bestaat op een afstand of als term in de media of in politieke debatten, is ook een plek waar mensen wonen.

Hoewel de maquette er in eerste instantie niet bewoond uitziet, bevat het toch hints naar de aanwezigheid van mensen als je weet waar je moet zoeken. Karen plaatste een lichtje in elk van de caravans, waardoor het geheel kan worden verlicht met een druk op de knop. Deze lichtjes creëren een sfeervol tafereel dat het gevoel geeft alsof er binnen de kille omgeving toch gezelligheid te vinden is in de huizen. Je voelt de intimiteit die er heerst zonder dat het indringend wordt, want de binnenkant van de caravans blijft ontoegankelijk voor de blik van de buitenstaander. De lampjes helpen ons herinneren dat, zelfs wanneer we het niet zien of niet willen zien, het leven in een azc doorgaat.

Karen Gegiazarian, overzicht van de maquette van asielzoekerscentrum Klompjan in Markelo. Foto: Maarten Nauw / Framer Framed

Melancholische maquette
De kwetsbaarheid en intimiteit van de maquette schetsen een beeld van het asielzoekerscentrum dat niet vaak naar voren komt in Nederlandse media. De Brits-Australische schrijver Sara Ahmed biedt een verklaring voor deze onzichtbaarheid in haar boek The Promise of Happiness. Volgens Ahmed worden positieve ervaringen van migranten vaak omarmd omdat ze passen bij hoe Europese landen zichzelf graag zien als progressief en tolerant. Populair zijn succesverhalen over migranten die inburgeren in een nieuwe cultuur en daar weten op te klimmen. Deze nieuwkomers worden geaccepteerd omdat ze zich aanpassen aan de bestaande nationale identiteit. Verhalen over asielzoekerscentra lijken daarentegen veel moeilijker te passen in het plaatje dat Ahmed schetst. Omdat de nadruk ligt op het belang van integratie, wordt een verblijf in een azc vaak weggezet als slechts een oninteressante tussenperiode. Daarnaast worden we niet graag geconfronteerd met ervaringen van vluchtelingen in Nederlandse asielopvang die niet stroken met het beeld van Nederland als een ontwikkeld land met oog voor mensenrechten. Als er over asielopvang wordt gesproken, is dit daarom vaak in abstracte termen. We hebben het over aantallen bedden in Ter Apel of percentages asielzoekers die naar Nederland komen, maar kijken niet naar hoe een azc eruit ziet of wat er op deze plekken gebeurt. Hierbij helpt het niet dat veel azc’s zijn weggestopt in dunbevolkte gebieden op het platteland, waardoor veel mensen er niet mee in aanraking komen in hun dagelijks leven. Het is makkelijk om het bestaan van azc’s te negeren.

Maar Karen’s maquette breekt met deze patronen en laat zien dat het wél belangrijk is om naar deze plek uit het verleden te blijven kijken. Sara Ahmed schrijft dat er altijd ‘melancholische migranten’ zijn die waarde blijven toekennen aan het verleden, ook als dat niet binnen het perfecte plaatje past. Deze mensen worden gezien als lastig omdat ze ons confronteren met een werkelijkheid die we niet onder ogen willen komen. Dit is ook wat de maquette doet als het azc Klompjan letterlijk onder je ogen brengt. In plaats van het te hebben over het asielzoekerscentrum in abstracte of verhullende woorden, dwingt de maquette bezoekers stil te staan en te kijken naar hoe dit azc er precies uit ziet.

Het beeld dat dan ontstaat is moeilijk te vatten in een simpel succesverhaal over migratie in Nederland. De maquette kan op meerdere manieren worden bekeken en roept tegenstrijdige emoties op. Sara Ahmed noemt het melancholisch: er is heimwee naar de mooie gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden in dit verleden, maar we kunnen ook niet om het verdriet en de pijn heen die in een azc huist en die deze plek zelfs veroorzaakt.

Een toekomst voor melancholie
Met zijn melancholische blik schept de maquette een toekomst voor azc Klompjan dat eigenlijk net als veel andere azc’s geen toekomst hoorde te hebben. Het veiligstellen van een toekomst was voor Karen één van de redenen waarom hij begon met het bouwen van de maquette. Nog voor hij aan zijn maquette begon, maakte hij kleinere miniaturen die hij weggaf aan het personeel als souvenirs om het azc mee te herdenken. En ook zijn maquette moest toekomstbestendig zijn. Zo experimenteerde hij met welke bloemen en planten zo lang mogelijk groen zouden blijven. Met de opname van de maquette in de collectie van het Rijksmuseum is nu niet alleen de toekomst van dit object verzekerd, maar krijgen alle herinneringen, dubbele gevoelens en kritische noten die de maquette oproept ook een plek.

Voor voormalig vluchtelingen die zich herkennen in de melancholische blik is de maquette een blijk van erkenning dat een azc het waard is om herinnerd te worden. Tegelijkertijd confronteert de maquette museumbezoekers zonder deze achtergrond met de soms ongemakkelijke realiteit dat asielopvang niet altijd is ingericht met aandacht voor mensen die er lange tijd moeten wonen. De maquette rebelleert tegen de verwachting dat migranten en hun kunst alleen maar dankbaar en blij moeten zijn. In plaats daarvan creëert het ruimte om gesprekken aan te gaan over het Nederlandse asielbeleid en kritisch te kijken naar hoe mensen soms jaren doorbrengen in zogenaamd tijdelijke noodopvang. Zeker nu er weinig andere materiële herinneringen aan azc’s zijn, laat de maquette een wereld zien waarvan het hoognodig is dat we er langer bij stilstaan.

Meer lezen? De gehele masterscriptie over de maquette van azc Klompjan is hier te vinden.

Naast de structurele ondersteuning van Framer Framed door het Ministerie OCW en het AFK, werd dit project ondersteund door VSBfonds, Stichting DOEN, Fonds voor Cultuurparticipatie, Prins Bernhard Cultuurfonds en Fonds ZOZ. Het werk reisde rond langs het Centraal Orgaan Opvang Asielzoekers (COA), Museum Arnhem, Imagine IC, het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) en het Rijksmuseum.