Symposium: Onbegrensd verzamelen (22 oktober 2009) Foto: Cas Bool Verslag: onbegrensd verzamelen (1/5)
Verslag van het symposium Onbegrensd Verzamelen – workshop beoordelingscriteria onder leiding van Tineke Reijnders – gehouden in het Afrika Museum (Berg en Dal, 2009).
Doel van deze workshop was de eigen beoordelingscriteria kritisch tegen het licht te houden. Wie bepaalt wat goede kunst is? In hoeverre kun je een westerse maatstaf toepassen op kunst die zo sterk geïnternationaliseerd is of raakt? In hoeverre conformeren kunstenaars zich aan deze westerse beoordelingscriteria? Welke alternatieven bestaan er voor het beoordelen van niet-westerse kunst?
Inleiding
Su Tomesen (kunstenaar en regisseur) leidde de workshop in met een presentatie van haar werk voor de One Minute Foundation. Deze Nederlandse stichting organiseert in binnen- en buitenland workshops waarin video’s worden gemaakt van één minuut. De deelnemers van de workshops gingen met Tomesen de discussie aan over haar positie als maker, die als westerse kunstenaar vanuit een westers initiatief naar niet-westerse culturen gaat en daar met de camera (betwist als ‘westers’ middel) in samenwerking met lokale kunstenaars video’s maakt.
Na de presentatie poneerde workshopleider Tineke Reijnders (voorzitter AICA (Fellowship Fund International Association of Art Critics), voorzitter CEAC (Chinese European Art Centre)) stellingen die een uitgebreide discussie initieerden. Reijnders vroeg zich af of zij en de andere aanwezigen, voornamelijk hoogopgeleide Europeanen, zich nog kunnen redden in de hedendaagse kunstwereld. Jonge kunstenaars zoals Tomesen hebben vaak al meer ervaring en globale mobiliteit dan menig museummedewerker, wetenschapper of criticus. Er ontstaan, aldus Reijnders, nieuwe vormen van dialoog en het is goed hierop te anticiperen. Het is de vraag of het oude model van het museum als verzamelplaats op den duur dan nog voldoet.
Postkoloniaal denken
De eerste stelling ging over het postkoloniale debat in Nederland, dat volgens Reijnders in Nederland nooit werkelijk op gang is gekomen. De één is voorstander van thematisch verzamelen en vindt niet dat de herkomst van een kunstenaar – ‘uit de voormalige koloniën’ – als vertrekpunt genomen dient te worden; de ander wijst op het belang de postkoloniale migranten zelf aan het woord te laten om een dialoog op gang te brengen: Veel mensen over wie de geschiedenis zou moeten gaan, komen niet eens kijken naar die geschiedenis. Dus ik denk dat je je daartoe ook moet verhouden. Uit onderzoek blijkt dat postkoloniale migranten prima in Nederland zijn geïntegreerd en prima in staat zijn hun selectie te maken uit het culturele aanbod, maar wel altijd naar erkenning op zoek zijn en die representatie ook graag terug willen zien.
Weer een ander benadrukte het maatschappelijke belang van het museum. In beleidsplannen wordt stelling genomen ten opzichte van andere musea, wordt bepaald wat een specifieke instelling wil doen voor de kunsten. Kwaliteit staat hierbij vooraan. Het identiteitsvraagstuk kan leiden tot andere overwegingen. Maar de mentaliteit en werkwijze van de directeur en beleidsmakers binnen een museum is uiteindelijk bepalend. Om het postkoloniale debat tot een meer vanzelfsprekend onderwerp te maken van de decision makers zijn discussies als deze van belang.
Een mentaliteitsverandering kan ook op andere manieren tot stand komen. De Mondriaan Stichting is een project gestart onder de naam Het Gemeenschappelijk Cultureel Erfgoed. Hierbij worden Nederlandse makers gekoppeld aan counterparts in de voormalige koloniën. Wat hebben wij gemeenschappelijk met elkaar? Wat zijn de materiële getuigenissen van een gemeenschappelijkheid?
Generositeit
De tweede stelling van Reijnders stelde generositeit als belangrijkste voorwaarde voor een gelijkwaardige dialoog met kunstenaars uit andere culturen, een dialoog die ook kan leiden tot ‘ontzamelen’ en restitutie van objecten aan de culturele gemeenschap waaruit ze zijn voortgekomen. Maar wat zijn de motieven om genereus te zijn? Het begrip ‘rivaliteit’ komt ter sprake. Eerder dan toegeeflijkheid en verzoening, betekent rivaliteit erkenning van de ander als gelijkwaardige. Strijd zorgt voor zelfontplooiing. Tomesen gaf aan deze problematiek regelmatig tegen te komen in haar beroepspraktijk. Geven en nemen bepaalt een groot deel van haar werk. Het is voor haar belangrijk is om relaties met mensen aan te gaan, waarbij een gelijkwaardige dialoog centraal staat. Het is dan meer een uitwisseling. Kortom, het kunnen verplaatsen in de ander is essentieel in deze kwestie. Maar hoe zit het met de beoordelingscriteria van een kunstwerk?
Kennis
De laatste stelling ging over kennis: meer kennis zorgt voor betere beoordelingscriteria. Musea zouden zich moeten specialiseren in een specifiek cultureel-geografisch gebied of samenwerkingsverbanden moeten aangaan om specifieke kennis binnen te halen. Een multidisciplinaire aanpak kan daarbij tot nieuwe inzichten leiden.
Universiteiten kunnen een begin maken door in hun kunst- en cultuuropleidingen specialisaties op te nemen in verschillende mondiale gebieden. De Universiteit Leiden houdt zich al bezig met World Art Studies, dit kan uitgebreid en verdiept worden.
In het Tropenmuseum wordt de rol van de conservator ondervraagd. De conservator van de toekomst is wellicht een ‘kennismanager’, iemand die weet waar de benodigde kennis zich bevindt. Dit idee bepleit een nauwere samenwerking tussen musea en universiteiten.
Maar in hoeverre is specifieke kennis over een bepaalde cultuur en haar esthetiek noodzakelijk om een kunstwerk te beschouwen en te beoordelen?
Er werd geopperd om minder te kijken vanuit het eindproduct, het object, en meer vanuit de kunstenaar. Bij het volgen van kunstenaars valt op een gegeven moment op wat in het specifieke museum past, wat werkt. Als de kunstenaar een interessante denker is, kun je makkelijker een keuze maken uit zijn vaak ook visueel interessante werk, westers of niet-westers.
Conclusie
Tot slot werd gediscussieerd over een alternatief voor de term ‘niet-westerse kunst’. ‘Global Art’ is al in gebruik. De oppositie westers – niet-westers lijkt niet langer houdbaar. Juist wanneer grenzen verdwijnen, zoals na de val van de Berlijnse Muur, krijgt regionalisme en nationalisme een scherper karakter. Wellicht gaat het meer om het definiëren van een tijdsvlak dan om geografische gebieden. De meeste workshopdeelnemers waren het erover eens dat ‘éénentwintigste eeuwse kunst’ een goede alternatieve term is.
Verslaglegging door Eveleen HamersMuseologie / Collectiebeleid /
